وب سایت برقع

تمدن مارلیک: Marlik

یکی ازمهمترین مجموعه های باستان شناختی عصر آهن ایران از گورستان مارلیک و حوزه دریای کاسپین کشف شده است. تپه مارلیک در منطقه رودبار استان گیلان واقع شده است. این تپه بقایای یکی ازقبرستانهای سلطنتی ایران باستان است که حدوداً به اواخر 2000 تا اوایل 1000 ق م تعلق دارد.

حفاری گورهای مارلیک:

این مجموعه درسالهای 1340 و 1341هجری شمسی مورد حفاری قرار گرفت. به طورکلی از53 گور مارلیک در 13گور، 30 ظرف نگارین ( نقشدار ) طلایی، نقره ای و مفرغی کشف شده که بر روی هر یک نگاره های متنوعی موجود است.

آثار زرین با مجموعه بی نظیری از انواع نقش مایه ها بخش قابل ملاحظه ای را تشکیل می دهند. این پژوهش با نگاهی متفاوت از مطالعات قبلی به ریشه یابی این نقوش می پردازد. به نظر می رسد که بسیاری از نقشمایه های آثار زرین مارلیک بازتابی از عناصر و پدیده های بومی منطقه باشند، چرا که مشترک بودن تعدادی از المان ها و تکنیک های این آثار با ویژگی های بومی و منطقه ای، کاملا بارز و آشکار است. هدف ریشه یابی نقشمایه های آثار زرین مارلیک و شناسایی میزان وابستگی آن به ویژگی های بومی منطقه است.

معرفی مکشوفات مارلیک:

در حفاری مارلیک تنها آثار معماری که آشکار گردید همانا بقایای معماری آرامگاههایی بودند که در سر این تپه احداث گردیده بودند این تپه حاوی آرامگاههایی بود که از سلاطین و خانواده آنها در تمدن مارلیک باقیمانده و بعللی که احتمالاً جنبه مذهبی این تپه بوده است آنان را در دل این تپه دفن نمود. و این تپه بعنوان محل قبرستان سلاطین انتخاب شده بود حفاریها در سرتپه و آرامگاههای آن باعث ظاهر شدن اشیاء ارزنده و نفیسی گردید که به تدریج تصور این مطلب را که قله ی این تپه به منظور آرامگاه سلاطین و یا حکمرانان این اقوام بکار گرفته شده است تأیید می نمود.

این اشیاء هم چنین ثابت می نمودند که این سلاطین دارای نفوذ و قدرت زیادی بوده و بوسیله ی آن توانسته اند چنین ثروت عظیمی را در آرامگاههای خود در هنگام تدفین جای دهند علی رغم آثار بسیار ارزنده و نفیسی که در این آرامگاه ها قرار داده شده بود خود این آرامگاهها بطرز ابتدایی و خشنی در لابه لای صخره های طبیعی ساخته شده و نشان می داد که این اقوام در زمینه ی ایجاد آرامگاههای خود به پیشرفت زیادی از جهت معماری نایل نگردیده بودند.

با وجود اینکه در زمینه ی ساختمان آرامگاهها دقت فروانی به کار گرفته نشده بود ولی نحوه روش تدفین حاکی از آن بوده که بافت منظم و مرتبی که احتمالاً بر اساس عقاید مذهبی آنان بوده است در تمام سطوح اجتماعی آنان رعایت شده است» (نگهبان، 1373: 53) چه در آرامگاه سلاطین و چه در قبور افراد عادی، فقط تفاوت آنها از نظر کیفیت اشیا بوده است که در آرامگاه مشمولین اشیاء نفیس تری جای داده شده و در قبور افراد عادی اشیاء کم بهاتری بر اساس همان بافت مذهبی مشابه، قرار داده شده است. در این آرامگاهها علاوه بر اسکلت اشیایی نیز به همراه مرده داخل قبور قرار داده اند. در بدن مرده بخصوص در مورد زنان انگشترها، گوشواره ها، گردنبندها، دستبندها، و سنجاق های تزئینی و در مورد مردان بیشتر سلاح های جنگی مانند شمشیرها، خنجرها، قمه ها، سرنیزه ها، سر پیکانها و ادوات رزمی دیگر در زیر و بایر روی اسکلت قرار گرفته بودن مرسوم عمومی دیگری وجود داشت که در همه آرامگاهها یکسان بدان توجه گردید و در کلیه آرامگاهها چه متعلق به مردان و چه زنان از آن پیروی گردیده است.

اهمیت آثار مکشوفه مارلیک از جهات گوناگون قابل بحث است این آثار به خوبی نشان دهنده ی ارتباطی است که بین دوره ی فرهنگی مارلیک و دیگر فرهنگ های خاور نزدیک در آن زمان وجود داشته است و حاکی از تأثیرپذیری ملل دیگر از سبک و روش کار هنرمندان مارلیک است. «هنرمندان مارلیک، هنرمندانی فکور و ژرف اندیشانی صاحب سبک بودند که توانستندبا آفرینش آثاری افسون کننده، مکتب هنری عظیمی را پدید آورند، مکتبی که منطقه وسیعی از دنیای باستان را زیر نفوذ هنری خود داشت و بعدها هنرآفرینان آشوری، اورارتویی، سکایی و به ویژه ماد و هخامنشی از آنان به نحو چشم گیری الگوبرداری کردند، مکتبی که تولیدات صنعتی آن تا دورترین نقاط می رسید در مغرب تا حدود کرانه های شرقی دریایی مدیترانه و در شرق تا دره سند» (آخوندی، 1378: 15).

کشف این همه آثار نفیس و متنوع در چنان مدت کوتاهی در جهان باستان شناسی بی سابقه بوده است و این حکایت از ارزش بالای این گنجینه های تاریخی دارد «سوابق و سنن هنری بشر که بر اثر این روابط بدین ناحیه وارد شده است در اینجا به مرحله ی بلوغ رسیده است و حد نصاب و تکامل و پیشرفت در ساخته های هنری این قوم به خوبی دیده می شود. تسلط هنرمندان و مهارت آنها به حدی است که هنر از جنبه ی هنر برای هنر خارج شده است و هنرمند جنبه خودنمایی را در ساختن این آثار نفیس ابراز نموده است» (نگهبان، 1343: 274).

معرفی نقشمایه های مارلیک:

در این مجموعه، یافته های زرین بسیار ارزشمندی موجود است که در برگیرنده نقشمایه های متنوعی است. این آثار، پرسش برانگیزترین یافته های این گورستان باستانی هستند که می توانند شواهدی نو از ساختارهای فرهنگی گیلان را آشکار کنند. آثار زرین مارلیک از نظر سبک و نقشمایه دارای شیوه های متفاوت هستند و در این میان، نقشمایه های حیوانی بیشترین دسته را به خود اختصاص داده است. مجموعه جام های مارلیک دارای چند ویژگی برجسته هستند، یکی از آنها الهام گیری از طبیعت بکر و سرسبز گیلان در طرح ریزی نقوش جام هاست. حیوانی مانند اسب، گاو، بزکوهی، گوسفند ببر و گراز وحشی که با زندگی و معیشت مردم ناحیه عجین شده اند در کنار نقش انسان و حیوانات واقعی، موجودات تخیلی نیز یکی دیگر از موضوعات به کار رفته در جام های مارلیک به شمار می آیند که از ترکیب و تلفیق قسمت های مختلف بدن حیوانات با انسان و پرندگان خلق شده اند.

«آثاری که از هنرمندان این منطقه به یادگار جا مانده به مراتب کامل تر و شکیل تر از آثار ماقبل خود و زمان خود به حساب می آیند و حتی در دوره های بعد نیز کمتر اثری به زیبایی آثار مارلیک به وجود آمده است و به نظر می رسد که با از بین رفتن هنرمندان مارلیک مهارت و استادی آنان نیز از میان رفته باشد» (اصلاح عربانی، 1374: 532).

تصویر1، حفاری های مارلیک، نگهبان، (1343: 250)

با توجه به تصویر 1، پویایی، حیات و سرزندگی از دیگر مشخصه های جام هاست. برای مثال در جامی طلا اسب های شاخدار در هر ردیف در حال راه رفتن به یک جهت دیده می شوند، در جام سیمرغ و گاو بالدار نیز این تحریک به آسانی قابل رؤیت است، و یا در جام افسانه زندگی شاهد بالارفتن بز کوهی جوان از تنه درخت زندگی هستیم. موضوعات به کار رفته در جام های مارلیک متنوع هستند، از انسان ها و پرندگان و حیوانات واقعی گرفته تا موجودات خیالی که ساخته ی تخیل هنرمند ما بوده است. گیاهان نیز در این طرح ها نقش بارزی دارند که بی شک برخاسته از طبیعت سرسبز گیلان است. حاشیه ها و ترنج های تزئینی با اشکال هندسی منظم در عین افزودن به زیبایی اثر، معانی ویژه ای را در خود نهفته دارند.

                                                             نقش بز کوهی، گوزن و قوچ بر روی جام های مارلیک

نقش گل وگیاه بر روی جام های مارلیک

نقش ترنجهای تزیینی در کف جام های مارلیک

منابع:

• آخوندی، احمد، 1378، گنجینه مارلیک تصویری گویا از هنر و صنعتگری ایرانی در سه هزار سال پیش، تهران، نشر افست.
• اصلاح عربانی، ابراهیم، 1374، کتاب گیلان، جلد اول، انتشارات گروه پژوهشگران ایران.
• امیری نژاد، محمدرضا، 1385، بررسی استقرار انسان در دوره فرهنگی گیلان، ره آورد گیل دوره 2 شماره 45.
• رواسانی، شاپور، 1370، جامعه بزرگ شرق، تهران، نشر شمع.
• روحانیون، رویا، 1391، گورستان مارلیک سرشار از تمدن و هنر ایرانی، پیام باستان شناسی، دوره 7.
• فخرایی، ابراهیم، 1354، گیلان در گذر زمان، تهران، نشر جاویدان.
• نگهبان، عزت اله، 1343، حفاریهای مارلیک، تهران، انتشارات گروه پژوهشگران ایران.