تعامل و تقابل علم و هنر در نگاره های کتاب عجایب المخلوقات قزوینی

  • عنوان
  • چکیده
  • مقدمه
  • فصل اول: پیرامتنیت – فرامتنیت
  • فصل دوم: بینا شاخه ای و بینا نشانه ای
  • فصل سوم: بینامتنیت بیش متنیت
  • منابع

 

دانشگاه الزهراء(س)- دانشکده هنر Alzahra University
پایاننامه جهت اخذ کارشناسی ارشد رشته صنایع دستی گرایش پژوهش M.A.Thesis – Handicraft research in traditional art
عنوان: تعامل و تقابل علم و هنر در نگاره های کتاب عجایب المخلوقات قزوینی Thesis Title: The Collaboration and Contrast of Science and Art in Miniatures of “The Book of Marvels of Qazwini
استاد راهنما: بهمن نامورمطلق Thesis Advisor: Bahman Namvar Motlagh
استاد مشاور :مهرانگیز مظاهری تهرانی Thesis Reader: Mehrangize Mazahari Tehrani
دانشجو: زهره مرادی BY: Zohreh Moradi
آذر ماه ۱۳۸٧ Dec. 2008

 

چکیده

بررسی موقعیت چهار شاخه علم، هنر، فرهنگ و طبیعت در دو دوره صفویه و گورکانی، بر اساس تصاویر چهار نسخه خطی کتاب عجایب المخلوقات قزوینی هدف اصلی این پژوهش را تشکیل می دهد. جهت نیل به این هدف از روش بینامتنیت ژنت استفاده شد. همچنین تلاش شد تا کل ساختار پژوهش بر اساس نظریه ژنت قرار گیرد. ژنت بررسی روابط میان متن های مختلف را ترامتنیت می نامد و آن را به پنج دسته تقسیم می کند. دو دسته پیرامتنیت و فرامتنیت به بررسی رابطه ی میان یک متن و شبه متن های مرتبط با آن می پردازد. بدین ترتیب بررسی کتاب عجایب المخلوقات و نقدها و تفسیرهای پیرامون آن در این دو دسته جای گرفت که در فصل اول به تفضیل بیان شد. از سوی دیگر دوره های تاریخی مصور شدن کتب و موقعیت چهار شاخه مورد نظر در این دوره ها بررسی گردید و در فصل دوم تلاش شد تا با کمک مطالعه تطبیقی میان تصویر و کلام موجود در نسخ نقش چهار شاخه در شکل گیری نگاره ها آشکار گردد. در فصل سوم با کمک روش بینامتنیت ژنت روابط میان متن های تصویری این چهار نسخه ( تشابهات و تفاوت ها) بررسی گردید. نتایج به دست آمده از این بررسی ها نشان دادند که اگر چه هدف اصلی از نگارش این کتاب جنبه علمی آن بوده و تصاویر به عنوان تکمیل کننده کلام به حساب می آمده اند، این هدف در گذر زمان دچار دگرگونی شده است و به مرور زمان کارکرد اصلی این گونه کتب تغییر کرده و سبب برتری متن تصویری بر متن کلامی شده است. بدین ترتیب این گونه از کتب از گروه کتاب های علمی خارج و به دسته کتاب های هنری پیوسته اند. کلید واژه: عجایب المخلوقات و غرایب الموجودات، علم، هنر، فرهنگ، طبیعت، ژنت، بینامتنیت

Abstract

The study of relationship among for branches: science, art, culture and nature in two Safavid and Mughal eras according to four manuscripts of ‘Ajā’ib al-makhlūqāt wa-gharā’ib al-mawjūdāt (Marvels of Things Created and Miraculous Aspects of Things Existing) constitutes the main objective of this research. In this research Gerardd Jeant’s intertextuality method was used so as to achieve this goal. We also tried to base the whole research on the theory of Jeant. Relationship among different texts is called intertextuality by Jeant. He also subdivided it into five categories. The two Paratextuality and Metatextuality study the relationship between text and related hypertexts. As a result, the study of ‘Ajā’ib al-makhlūqāt wa-gharā’ib al-mawjūdāt and criticism and interpretation around it fit into two categories which elaborate on the first chapter. On the other hand the illustration of books in historical periods and position of four branches in these particular periods were studied. In the second chapter with the aid of comparative study between picture and expression existing in manuscripts we tried to reveal the rule of four branches in the formation of paintings. In the third chapter relationship among these four manuscripts was studied with the aid of Jeant’s intertextuality method. The outcomes from this research indicate that although the main objective of writing this book was a scientific aspect and pictures were regarded as the complementary of expression, this goal was changed through the time and the function of such books was changed and led to the domination of visual text on audio text. As a result such books were out of scientific books’ category and were connected to art books.

 Key word: Ajā’ib al-makhlūqāt wa-gharā’ib al-mawjūdāt, science, Art, Culture,

  مقدمه:

عجایب نامه نویسی از جمله ژانرهای نوشتاری است که سابقه ظهور آن به روزگاران بسیار دور باز می گردد. براساس بررسی های تعدادی از پژوهشگران، قدیمی ترین کتاب نوشته شده در این زمینه به بلیناس حکیم تعلق داشته است (جعفرمدرس صادقی،١٣٧۵،۱۶) که بنا به نوشته ابن ندیم در کتاب الفهرست، درطوانه ،از شهرهای روم زاده شده بود. کلمه Marvel که در عربی و فارسی به عجایب ترجمه می شود از کلمه marvail مصطلح در انگلیسی میانه ، از merveille فرانسه قدیم، از لاتین عامیانه mirabilia ،و در نهایت از فرم جایگزین کلمه لاتینmirabilia به معنی امور غریب نشات می گیرد. این ژانر نوشتاری تنها به استفاده شدن در گذشته محدود نمی گردد، می توان نمونه ای از آن را با عنوان آلیس در سرزمین عجایب نام برد که نشانگر شور و اشتیاق بشر برای پی بردن به امور غریب و شگفت می باشد. کهن ترین عجایب نامه در زبان فارسی نوشته ابوالموید بلخی است. کتاب او را عجایب البلدان، عجایب الاشیاء و عجایب الدنیا نامیده اند. بلخی این کتاب را به نام نوح ابن منصور سامانی که از سال ٣۶۵ تا ٣٨٧ه.ق در بخارا حکومت می کرد،به رشته تحریر درآورد. اگر چه در حال حاضر اصل کتاب از بین رفته است، نویسنده کتاب تاریخ سیستان پاره ای از آن را نقل کرده و بر آن نام” عجایب بر و بحر ” گذارده است (همان ،۱۷). پس از بلخی این ژانر نوشتاری در میان نویسندگان رواج بیشتری یافت و می توان شاهد افزایش آن ها در طول قرن های مختلف بود از جمله: ” عجایب هند” نوشته ناخدا بزرگ شهریار رامهرمزی که در نیمه اول قرن۴ ه.ق می زیسته است. وکتاب تحف الغرایب نوشته محمد بن ایوب طبری ریاضی دان قرن ۵ هجری قمری. این شیوه نگارش در قرن ۶ ه.ق در قالب رسالات بزرگی درباب علم هیئت رواج می یابد که هدف ازآن ها توصیف سراسر جهان و توجه بیشتر به تاریخ طبیعی به منظور آشکار ساختن حکمت الاهی در آفرینش است. بسیاری از این قبیل کتب نام عجایب المخلوقات به خود می گیرند و شامل افسانه های سحرآمیز همراه با داستان های شگفت انگیز آمیخته با علوم مختلف می شوند(نصر،١٣۵٠،۸۶). از جمله آن ها می توان به موارد زیر اشاره کرد: ۱: عجایب نامه محمد بن محمود همدانی که به ابوطالب طغرل بن ارسلان آخرین پادشاه سلجوقی که در سال های ۵٧١ تا ۵٩٠ ه.ق در عراق حکومت می کرده ، پیشکش شده است. نسخه های متعدد موجود حاکی از اهمیت این کتاب در بین کاتبان و نگارگران درطی قرون می باشد. چارلز استوری در کتاب فهرست نسخه های خطی خود، یازده نسخه از آن را نام برده و محمد تقی دانش پژوه در مقاله ای با عنوان عجایب نامه، در مجله راهنما، سه نسخه جدید را معرفی می کند. یکی از نسخه های خطی این کتاب توسط جعفر مدرس صادقی بازخوانی و ویرایش و درسال ۱۳۷۵ چاپ شده است. ٢: عجایب نامه یا عجایب المخلوقات و غرایب الموجودات تالیف محمد بن محمود بن احمد طوسی سلمانی همدانی (۵۵۵ – ۵۶٢) . نسخه ی خطی از این کتاب در حال حاضر در کتابخانه ملک نگهداری می شود و در سال ۱۳۴۵ توسط دکتر منوچهر ستوده تصحیح و چاپ شده است. ۳: عجایب المخلوقات و غرایب الموجودات زکریا بن محمد بن محمود قزوینی که درقرن٧ ه.ق نوشته شده و این پژوهش برپایه آن بنا گردیده است.

مساله پژوهش:

آن چه نگارنده را واداشت تا به پژوهش در مورد نگاره های کتاب عجایب المخلوقات بپردازد حجم زیاد تحقیقاتی بود که تنها بر روی کتاب های ادبی انجام گرفته و کتاب های علمی مصور شده به گرته فراموشی سپرده شده بودند. این پژوهش از نوع نظری و کاربردی می باشد و بر آن است تا تصاویر موجود در نسخه های مختلف کتاب عجایب المخلوقات قزوینی، که همگی دارای متن واحد نوشتاری بوده و تنها در تصاویر آن ها که در زمان های متفاوتی کتابت و مصور شده اند، را در شاخه های،علم(نجوم) هنر(نگارگری)، فرهنگ و طبیعت، در چارچوب نشانه شناسی تطبیقی و بینامتنیت ژنتی، مورد بررسی قرار دهد.

پرسش های پژوهش:

مساله موجود در هر پژوهش به دنبال پرسش هایی ایجاد می شود که پاسخ به آن ها هدف اصلی هر پژوهش را در بر می گیرد.بر همین اساس پرسش هایی مطرح شده در این پژوهش به قرار زیر است: ١: آیا می توان تصاویر موجود در کتاب عجایب المخلوقات که به نوعی کتاب علمی به شمار می رود را در حیطه هنر نگارگری به شمار آورد؟ ٢: آیا پارامترهای علم، هنر، فرهنگ و طبیعت در نسخ خطی مورد بررسی دارای پیوستگی هستند و همگی برای نیل به یک هدف معین گام برمی دارند؟ ٣: تغییرات زمانی چه تاثیری در عوامل یاد شده دارد؟

پیکره مطالعاتی

نسخه های مورد بررسی در این پژوهش به قرار زیر می باشد: ١: نسخه خطی متعلق به قرن ١١ ه.ق (سال ١٠٠۶ه.ق) که توسط سلطان علی کتابت شده است و با شماره نسخه ٨۶٠ در کتابخانه مجلس شورای اسلامی نگهداری می شود. ٢: نسخه خطی متعلق به قرن ١١ه.ق(سال ١٠٢۵ ه.ق) ، با شماره نسخه ١۴٢۵ در کتابخانه دانشگاه تهران نگهداری می شود و کاتب آن نامشخص است. ٣: نسخه خطی متعلق به قرن ١٢ه.ق که توسط ابومحمد سرهندی کتابت شده و با شماره نسخه ٢٠۴٨در کتابخانه دانشگاه تهران موجوداست. ۴: نسخه خطی موجود در کتابخانه کاخ گلستان با شماره نسخه ٢١۵۵که تاریخ کتابت و نام کاتب آن نامشخص است. در این پژوهش تاریخ گذاری این نسخه بنا بر نظر کارشناس مربوطه انجام گرفت.

روش تحقیق:

بی تردید اعتبار هر تحقیق بسته به روش به کار رفته در آن می باشد و دست یابی به هدف های تحقیق زمانی میسر می شود که روش شناسی در کل پژوهش به شکلی منسجم به کار گرفته شود. بنابراین روش حاکم در این پژوهش بر اساس تقسیمات ژنت و روش او در ترامتنیت و به خصوص بینامتنیت می باشد. ژنت روش خود را با نام کلی ترامتنیت می نامد و آن را به پنج دسته تقسیم می کند. سپس این پنج دسته را در دو گروه کلی جای می دهد،گروهی که به رابطه ی میان یک متن و شبه متن های مشابه توجه دارد و شامل سه دسته پیرامتنیت، فرامتنیت و سر متنیت است و گروهی که رابطه ی میان متن های هنری را بررسی می کند و بینامتنیت و بیش متنیت نام دارد. در مطالعه یک متن هر آن چه که به عنوان آستانه ورود به یک متن باشد، همچون عنوان، نام مولف، مقدمف و … را پیرامتنیت می نامد و آن ها را همچون ماهواره هایی می داند که متن اصلی را در بر گرفته اند. سپس در مبحث فرامتنیت تمامی نقدها و تفسیرهای پیرامون یک متن را بررسی می کند. ژنت رابطه ی طولی میان یک اثر و گونه ای را که اثر به آن تعلق دارد را سرمتنیت می نامد( این دسته از ترامتنیت در هیچ جایی از این پژوهش جای نمی گیرد). همچنین برای پی بردن به رابطه ی میان متن های ادبی یا هنری از بینامتنیت و بیش متنیت استفاده می کند که اولی بر اساس هم حضوری بنا شده و شباهت ها و تفاوت های میان متن ها را بررسی می کند و دومی بر اساس بر گرفتگی است و در آن روش های مختلف خلق بیش متن ها از پیش متن های قبل از خود مورد توجه قرار می گیرد.

 پیشینه پژوهش

صاحب نظران معتقدند که اساس یک تحقیق علمی بر فراهم سازی هرگونه آگاهی در حوزه ی موضوع تحقیق استوار است، بنابراین سابقه ی هر تحقیق را باید نشانه ای از چگونگی مهارت و احاطه ی دانش محقق از موضوع مورد مطالعه دانست. از سوی دیگر هر پژوهش علمی بر پایه ها، ارکان و نتایج مطالعات و تحقیقات پیشین استوار است ( خاکی، ۱۳٧۸، ۱۶۵). بدین ترتیب تحقیقات گذشته در ارتباط مستقیم یا غیر مستقیم با موضوع پژوهش هستند و شناخت آن ها نه تنها ابعاد مختلف مطالعه شده در مسئله پژوهش را روشن تر می کند، بلکه راه رسیدن به پرسش های پیش رو را هموار می سازد. پژوهش های انجام گرفته بر روی کتاب عجایب المخلوقات و نگاره های آن به شرح زیر می باشد: ١: در کتاب های هنر و معماری اسلامی جلد دوم ، نوشته شیلا بلر و جاناتان بلوم ، ترجمه یعقوب آژند، سیر و صور نقاشی ایرانی نوشته شده تحت نظارت آرتور پوپ و ترجمه یعقوب آژند و نقاشی ایرانی نوشته بازل گری و ترجمه عربعلی شروه، کهن ترین نسخه مصور کتابخانه سلطان احمد جلایر را نسخه ای از کتاب عجایب المخلوقات قزوینی معرفی می کند و تاریخ آن را سال ١٣٨٨ میلادی / ٧٩٠ه.ق می داند. در این کتاب ها اشاره ای مختصر به تعدادی از نگاره های موجود در این نسخه می شود اما هیچ تحلیل و بررسی پیرامون آن ها صورت نمی گیرد. این نسخه در حال حاضرکتابخانه ملی پاریس نگهداری می شود. ٢: در کتاب سیر تاریخ نقاشی ایران نوشته لورنس بینیون، ویلکینسون و بازل گری ، ترجمه محمد ایرانمنش ، چند تصویر از کتاب عجایب المخلوقات قزوینی موجود در مجموعه چستربیتی در دوبلین را نشان می دهد که متعلق به قرون ٨ ، ٩و ١٠ه.ق و مکاتبی چون شیراز و بغداد هستند. در این کتاب هیچ توضیحی در مورد تصاویر نسخه های معرفی شده، داده نمی شود. ٣: در کتاب نگارگری اسلامی ،نوشته ثروت عکاشه ترجمه غلامرضا تهامی از کتاب عجایب المخلوقات در بخش مصور سازی کتب علمی نام برده می شود و یکی از قدیمی ترین نسخه های مصور این کتاب که حدود سه سال قبل از فوت مولف آن (قزوینی) یعنی سال۶٧٩ ه.ق در واسط کتابت و مصور شده است و اکنون در کتابخانه باواریا در مونیخ جای دارد، یاد می شود. ۴: در کتاب مکتب نگارگری اصفهان، تالیف یعقوب آژند، نسخه ای از عجایب المخلوقات قزوینی که در دوره صفویه و در کتابخانه سلطنتی کتابت و مصور شده است معرفی  می گردد.” این نسخه در بردارنده ٢۵۶ برگ است که اندازه هر کدام ٨/١٧ ×٢/٣۴  سانتی متر می باشد. کتابت آن را شمسا در تاریخ ١٢ ذوالحجه ١٠۴١ به پایان رسانده و در کتابت آن از خط زیبای نستعلیق استفاده کرده است. در سرلوح نسخه هم تذهیب زیبا و پرمایه ای نقش خورده و شمسه میانی تذهیب سفید رها شده است. این نسخه ٣۵۵ نگاره دارد و نگاره ها به سبک پخته و پرورده اصفهان کار شده و در تراز والایی از اجرا قرار دارد. این نسخه اکنون متعلق به کتابخانه رایلندر در انگلستان است( آژند،۱۳۸۵، ۷۶). ۵: در پایان نامه مریم لاری که با عنوان موجودات غریب در نقاشی دوران صفویه و قاجار با راهنمایی دکتر حسین ذکرگو در سال های ٧٩- ١٣٧٨در دانشگاه هنر تهران انجام شده است، بخشی وجود دارد که به معرفی موجودات غریبی چون دیو می پردازد. تصاویر این بخش از نسخه ی چاپ سنگی کتاب عجایب الخملوقات گرفته شده است و در آن به معرفی ریشه وجودی این موجودات از دیدگاه گذشتگان ،حماسه، اسلام و باورهای عامیانه پرداخته است. ۶: پایان نامه ارکیده ترابی با عنوان عجایب المخلوقات قزوینی با تاکید بر آثار علیقلی خویی با راهنمایی دکترمهدی حسینی که در شهریور ١٣٨۴پایان پذیرفته است، به بررسی موجوداتی می پردازد که با وجود ماهیت غیرواقعی تاثیر ماندگاری بر فرهنگ عامه و ادبی ایران داشته اند. در این پایان نامه تنها تصاویر موجود در نسخه چاپ سنگی وجود دارد. پژوهش های انجام گرفته پیرامون نگاره های کتاب عجایب المخلوقات قزوینی به دو دسته تقسیم می شوند: دسته ای که تنها به معرفی مختصری از نگاره ها در برخی نسخ خطی بسنده کرده اند. هیچ کدام از این پژوهش ها به صورت یک موضوع واحد به این نگاره ها اختصاص نیافته است و در بیشتر موارد در طی روند بررسی صور نقاشی ایرانی تعدادی از آن ها معرفی و شناسایی شده اند. دسته ی دیگر پژوهش هایی است که اگر چه به طور مستقل به نگاره های موجود در چاپ سنگی از این کتاب می پردازد اما هیچ تحلیلی از خود نگاره ها و یا رابطه بین آن ها و متن صورت نمی گیرد.     

ساختار پژوهش:

فصل بندی موجود در این پژوهش بر اساس روش نگارنده بوده و بر پایه تقسیم بندی پنج گانه ژنت (ترامتنیت) بنا شده است. بدین ترتیب فصل اول با عنوان پیرامتنیت – فرامتنیت به دو بخش: پیرامتنیت- فرامتنیت و بافت شناسی تقسیم می شود. در بخش پیرامتنیت به معرفی مولف، عنوان ، پیشکش نامه ها، پیشگفتار و پس گفتار و … پرداخته خواهد شد. نقد و تفسیرهای موجود پیرامون کتاب عجایب المخلوقات قزوینی در دسته فرامتنیت پی گرفته می شود. بخش دوم به بستر و زمینه شکل گیری نسخ مورد بررسی که به عنوان مهم ترین عامل در خلق یک اثر است، می پردازد. همچنین چهار شاخه علم ( نجوم)، هنر(نگارگری)، فرهنگ و طبیعت در گستره زمانی نسخه های مورد بررسی(عصر صفوی و گورکانی) و در بخش دوم این فصل جای می گیرند. فصل دوم بینا شاخه ای – بینانشانه ای نام دارد که به بررسی متن (متن نوشتاری، متن تصویری) کتاب عجایب المخملوقات می پردازد. نام گذاری این فصل به دلیل بررسی چهار شاخه علم (نجوم)،هنر(نگارگری)، فرهنگ و طبیعت در دو نظام نوشتاری و تصویری است. این نظام ها که از تقسیم بندی های نشانه شناسی تطبیقی محسوب می گردد، در متن نسخه ها بررسی می شود و هدف از مطالعه تطبیقی در این فصل بررسی نقش شاخه های مورد نظر در شکل گیری تصاویر نسخ می باشد. فصل سوم بینامتنیت – بیش متنیت نام دارد که هر دو رابطه ی میان دو متن هنری را بررسی می کنند. بر این اساس بیش متنیت به تمامی متونی که چه بر اثر تقلید و یا دگرگونی از متن های پیش از خود(پیش متن) ایجاد شده اند اتلاق می شود و در این پژوهش کتاب عجایب المخلوقات قزوینی که در قرن ٧ ه.ق نوشته شده است، پیش متن و چهار نسخه خطی مورد بررسی در این پژوهش بیش متن هستند. سپس رابطه میان تصاویر نسخه های مورد نظر و شباهت ها و تفاوت های میان آن ها درگذر زمان و بر اساس بینامتنیت ژنت مشخص می گردد. جهت بررسی شباهت ها و تفاوت های میان تصاویر از دو رویکرد زیبایی شناسانه و فیگوراتیو استفاده می شود تا به کمک آن ها و در نتیجه گیری بتوانیم موقعیت و جایگاه علم، هنر، فرهنگ و طبیعت را در دو دوره صفویه و گورکانی مشخص کنیم.

 

Select your comment provider from settings.

دیدگاهتان را بنویسید

نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد. بخش‌های موردنیاز علامت‌گذاری شده‌اند *

علاقمندی ها 0